Demokracja, dialog i wspólnota krytyczna – o „Polityce dialogu” Leszka Koczanowicza
Centralnym problem filozoficznego eseju Leszka Koczanowicza jest próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, na ile demokracja dotyczy osiągania konsensusu, a na ile konflikt i wewnętrzne napięcie są jej nieuchronnymi elementami.
Zwykło się dość bezkrytycznie przyjmować, że logika rozwoju współczesnego świata może zagrozić demokratycznym ideałom, między innymi dlatego, że demokratycznie podjęte decyzje nie są w stanie podołać coraz bardziej skomplikowanym problemom społecznym, gospodarczym i ekonomicznym. Tego rodzaju poglądom o kryzysie demokracji – jej fasadowości i iluzoryczności – których klasycznymi głosicielami są tacy filozofowie jak Michel Foucault czy Giorgio Agamben, autor Polityki dialogu przeciwstawia koncepcję demokracji niekonsensualnej, na którą składają się trzy elementy: demokracja, dialog i wspólnota krytyczna. Leszek Koczanowicz stara się wyjść poza istniejącą pojęciową alternatywę ujmowania demokracji jako dążenia do konsensusu bądź jako ciągłego konfliktu. Według filozofa, takie wyjścia umożliwia nam etyczna decyzja wejścia w sytuację dialogiczną. Decyzja taka ma bowiem potencjał zmiany trajektorii walki politycznej i umożliwia lepsze rozumienie pomiędzy stronami. A właśnie wzajemne rozumienie jest, zdaniem Koczanowicza, najlepszym sposobem istnienia wspólnoty krytycznej i celem demokracji niekonsensualnej.
Dialog
Autor Polityki dialogu rozwija swoją refleksję odwołując się do dwu pozornie odległych tradycji: amerykańskiego pragmatyzmu i teorii Michaiła Bachtina. Obie koncepcje przedstawiają jednak wizję świata społecznego, w której centrum znajdują się dialog i komunikacja. Dialog jest, zgodnie z koncepcją Koczanowicza, nie tylko niezbędnym warunkiem rozumienia, lecz także warunkiem etycznym istnienia wspólnoty krytycznej. Teoria Bachtina pozwala traktować społeczeństwo jako miejsce nieustannego dialogu, ale pokazuje również, że rozumienie nie jest zachodzącym na jednym poziomie płaskim procesem, ale zakłada ono związki między różnymi poziomami tego, co społeczne. Celem demokracji nie jest zatem zgoda czy całkowite porozumienie, a umożliwienie dialogu właśnie na wszystkich poziomach – porozumienie prowadzi bowiem do rozumienia. Dialog, czyli decyzja wejścia w sytuację dialogiczną – jest też ważniejszy niż jego spodziewane rezultaty. Leszek Kochanowicz zastanawia się również nad możliwymi konsekwencjami takiej tezy dla pojęcia wspólnoty i demokracji jako jej formy politycznej.
Wspólnota krytyczna a demokracja niekonsensualna
Formą polityczną wspólnoty krytycznej jest demokracja niekonsensualna. Istotę wspólnoty krytycznej stanowiłoby ciągłe autorefleksyjne kwestionowanie swych własnych podstaw. W odróżnieniu od „tradycyjnej” wspólnoty miałaby się ona rozwijać nie przez zamykanie się na zewnętrzne wpływy, ale przez inkluzję coraz to nowszych wartości i sensów. Wspólnota krytyczna jest inną nazwą dla procesu wytwarzania się jaźni dialogicznej, która nakierowana jest nie na realizację tylko i wyłącznie swoich własnych interesów, lecz kształtowana jest w ciągłym procesie symbolicznej, językowej interakcji z innymi uczestnikami dialogu społecznego. Przez to, że uczestnicy ci pozostają otwarci na „uogólnionego innego”, są w stanie nieustannie rozszerzać swój horyzont rozumienia. Demokracja niekonsensualna jest polityką dialogu w działaniu społecznym. Kochanowicz w dyskusji z wieloma wybitnymi intelektualistami i intelektualistkami ostatnich lat – z Chantal Mouffe, Jürgenem Habermasem, Richardem Rortym czy Charlesem Taylorem – stara się wypracować taki model relacji między instytucjami politycznymi a projektowaną przez niego wizją wspólnoty, która umożliwi uchwycenie nieustannej i dynamicznej zmiany, cechującej nasze życie polityczne. Wspólnota krytyczna bowiem nie mogłaby istnieć bez społecznych, politycznych i państwowych instytucji, ale dzięki jej krytycznemu potencjałowi jest w stanie ona te instytucje poddawać cały czas gruntownej transformacji.
